Д.Пүрэвдорж /Ардын уран зохиолч/ (2008-12-04)

-НАДАД ХЭЛЭХ ҮГ БАЙНА-
Монгол уран зохиолын тал бичээч бивээр сэтгүүлч дүүгийн нэрийг эс мэдэх эндлээр амны уншлага болсон үгээр чинь нэр оноосондоо гэмшье.
Мэдээжийн бус хорвоогийн түг түмэн ончроог тайлах гэж зуун зуунаар мэргэд оюун чилээсээр атал миний дүү бүхнийг “мэдээждэх” нь хуудамдаад буйгаас учиглаж зэм, сэрэмжийн сүсгэр үгээр үзэг хөшив.
Мэдэмхийрэл бол харанхуйн хаацайл агаад эрдэмд гэгээрэгсэд хөвсөрдөггүй, гагцхүү шинжлэж, судлаж, нуталдаг билээ.

Эрхэм дүү “Мэдээж” “тэгдэг л байхгүй юу” мэт хоосон бардамналыг хүнд суртлын тойнтрог түшмэлүүдийн тавагнаас доожилсон бол хоолшихгүй бүлх залгиж дээ. Улирсан зуунд бүхнийг мэдэгчийн бүрэлбаа царайлж монгол хэлийг мохоож орос хэлтэй “ортоомолсон” хилэнцтэнүүд л ажил, ёслол найр наадмыг хүртэл “арга хэмжээдэх”, санал хураахгүй “явуулах”, өвдөхийг “өвдөлт өгөх”, шархдахыг “шарх авах”, баяр хүргэхгүй “хүргэхийг хүсэх”, хүндэтгэхгүй “үзүүлэх”, үүл нүүхгүй “солигдох”, битүү цасыг “бүрхүүлдэх”, ган зудыг “бэрхшээлдэх”, нярайг “нойллох”, шингэнийг “өндрөөр” хэмжих, ач холбогдлыг “өгөх”, “гар бөмбөгийг “давуулалтанд оруулах”, нударгалцаанд “гэдсэн дээр нь ажиллах” мэтээр унаган хэлээ харийн хадмал болгож хутгуушилсан билээ. Түүнийхээ хэрээр хүнийшиж дагаар орох өргөдөл бариад царайчилж явсныг түүх гэрчилнэ.

Нулимстай наргиан ишлэе
…Хармаанд один самар есть
Хайрлаад байна не кушал
Хажууд одна девка есть
Ичээд байна не сказал…
…Ийм два птиц шиг
Ижилсээд давалаад сажийя
Ингэж сажийхаас илүү
Счастья где байх юм бэ… мэт нь
тэдний буртагшин уусахыг наанаа элэглэж цаанаа эмзэглэсэн нэгэн жишээ. Гэтэл өдгөө тэдний шавь нар орос хэлний оромцогоо орхиод англи үгний амсуургаар гайхуулж үндэсний хэл, бичгээ аанай л гадуурхаж улаантантай усан төрлийн зулай гишгэжээ, Мэдээжээ! Чи нийслэлийнхээ хаягийг нэг харчих. Чөмөггүй ширээлж чөдөртэй жороолоочийн толгойгүй бөгс тонтгонож буйтай адил гэдэг үнэн. Толгойтойсон бол арай ч ингэтлээ садарлахгүй. Өндөр байшингийн гэрлэн хаяг, зоогийн газар мэтэд монгол хэл минь гологдоо юу. Түүхийн түүчээ баатрууд, түмний манлай мэргэд домог туулийн гэгээн дүрүүд гурван буурал хантай, гучин гурван говь, тахилга тайлгат уул уснаас минь нэр олохгүй байгаа хүмүүсийг ухааны харалган дайрчээ.

Энд би хэлний хос морьтнуудын тухай ярих гээгүй. Хорвоогийн аль ч орон гүрэнд очсон та нарын хэлдэг хаана байгаа нь үл мэдэгдэх “Ичих булчирхай” бус нүүр улайхааргүй сайхан билгүүн залуусаар бахархдагаа хэлье. Бас харийн үг, хэлэнд нутагших тохиол, бэхжсэн хэл өөрийгөө цэвэршүүлэх хүчтэй байдгийг ч үгүйсгэх гээгүй. Гагцхүү монголоо алдаж модоо бариачдын “навчинд” бараалхах санаа сэдсэн юм. Гэтэл нэгэн хошигнооч “цаадуулын чинь чихэнд үнэн үг хийвэл сэгсрэнэ. Харин алт хайлаад цутгавал ахиад нэм гэж аашлаж байгаад хярвасрана” гэж урам хугалсан боловч би мятарсангүй.

Ядахдаа сэгсрүүлье л дээ. Урьд үеийнхэн нь хайран бичгээ хатавчаар өшиглөж, хэлээ зэмдэглэж, уламжлал соёлын саваа уруу харуулж сэгсэрсэн бүрэлгэлийг өнөөгийнхөн өвлөж буйд харуусна.
Улстөрч хэмээх нь төрийн бодлогоч. Тэд зуур хоногийн явдалд өнцөг эрж мунгинахаар зууны цараатай харах ёстой. Гэтэл монгол хэлээ новшилж буй нь гомдмоороо. Хүйсийг жендер, шигшээг тендер, шалган байцаахыг аудит, орон сууцны зээлийг ипотек, өргөөг хаус, дэлгүүрийг маркет, зочид буудлыг хотел, гэснээр агуу их соён гэгээрүүлэгчээр тодрох уу, айлын идүүр долоосон гөлөг харагдах уу. Хэл саармагжвал үндэстэн сульдаж хэл мөхвөөс үндэстэн үгүйрнэ гэдгийг мэдэх хүн тэдний дунд баймаар атал яагаад сунчин дутаж сурамгай доголоно вэ.
Харийн ном жамыг хамагчтай мэт дагаж яваагаа, дэлхийн дээвэрт дэвж явна хэмээн эндүүрэх юм даа чааваас.

Мэдээжээ! Эргэн тойрондоо байгаа эрээжлээг хараад ямар улс оронд аж төрж буйгаа төсөөлдөг үү. Харийнхан индиануудыг захчлаж нутгийг нь эзэгнэх үед ийм байсан уу? Ялгаа гэвэл бид мөнх тэнгэрийн чагтгатай голомтоо манах ёстойсон доо.
Азийн цагаан дагина гэж арай эрт омойтсон хотын минь туурганд “Говь” “Буян” “Голомт” “Номин” “Монгол шилтгээн” мэт үг харагдах боловч их хааны зарлигийн бичгээр “Их Монгол” “Монгол хуушуур” гэснээс өөр нь нүдэнд торох нь үгүй. Эх орныхоо хэл, бичиг, өв соёлыг шоовдорлож, өвөг дээдсийнхээ ачийг бачлаж, тооныг нь тонгойлгож, тотгыг нь цөмлөх санаатан баймгүй яа. Эцэг эхийн санаа үрд, эргүү жаалын санаа харьд болов уу. Иймэрхүү “бич-мүүн”-үүд (хүмүүн-бич) хар элэгтэн халдаар ирэхэд хадаг барьж мөргөөд олбог түшлэг гуйж тун магадгүй. Монголчууд ийм мунхаглалыг “заяа нь хая” гэдэг дээ. Миний мэт малчны майга удам, адуу үүрсэх, янцгаах, унгалдахыг мэдэх бол одоо мөөрөхийг үзэх нь л дээ.

Мэдээж дүү минь чи үнэхээр уран бүтээлч сэтгүүлч болох гэж шулуудсан бол монгол хэлэндээ морин дэл дээр дарцаглаасай. Явгадаад байна шүү. Хэрэв чи сэтгүүлчийн сургууль төгссөн мэргэжлийн гэж боддог бол үнэмлэх гэдэг баримт болохоос бус баталгаа биш. Ганц бүрэн өгүүлбэрийн бэлгүй “онолдооч” багш таарсан байлаа ч өгсөж уруудахыг өөрийн чинь хичээл зүтгэл авьяас мэднэ. Үүний тулд үлгэр авах ном багш дор шавь ор. Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн энгүүн тунгалаг бичлэг, Бямбын Ринчен гуайн билиг танхай найруулга, Сэнгийн Эрдэнээгийн уянгын урсгал, Лодонгийн Түдэвийн танин мэдэхүйн хүүрнэл, Цэрэндоржийн Балдоржийн асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл чамд хань болно. Улсын номын сангийн босго өндөрдөөд байвал газрын бэлээр гар ганзаганд хүрэх ном зохиол бишгүй гарч буйг дуулгая. Нэгэн жишээ хэлэхэд МУИС-аас эрхэлсэн “Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал” гучин ботийг сөхвөөс хэл болон түүхийн өв рүү өнгийхсөн дөө.
Миний дүү юу ч атугай “Мэдээж” мэтээ эздийн нь мэдэлд өгчих. Тэд тараа таниулж таараа цухуйлгаж байг. Харин намайг ганц үгнээс чаргуулдаад буйн учрыг асуухаас чинь өмнө үүгээр би өлгөж хэлээ өмөөрсөн хэдгэнэ болж эрэмдэгийг ээрч байгаа хун даа.

Мэдээжээ! Хэвлэл, мэдээллийн олон мөчирт чи жиргэх юм. Аль нэгэн арьсны тос, хадаасан өсгийтэй гутал, ханцуйгүй цамц, харуулаад мэдээж танд таалагдана гэх юм. Юу л бол.
Агуулах чөлөөлөх хямдрал болж байна. Мэдээж таны бүх сонголт бий гэх юм. Новшноосоо салах гэсэн үг юм биш үү. Өглөөгүүр модонд хоносон болжмор мэт нойтон өрөвлөг сэгсэрч сонин гарчиглаад мэдээж танд унших юм их бий гэх юм. Уншаагүй байж хэвлэл тоймлох гэж байдаг юм уу. Хоол зааж буй тогоочийн хажууд хонхны хэл шиг шулганаж мэдээж дуртай зооглоно гэх юм. Идээ ч үү, үгүй ч үү. Цаг агаарын мэдээнд хүртэл шургаж, мэдээж маргааш цас юм уу, бороо орохгүй гэх баталгаа байхгүй гэх юм. Илүү үг.

Сонголт гэж бий. Чиглэлтэй мэргэшихгүй бол гэртээ өтлөдөгийг санан өөрийгөө нээхийг хичээ. Ах нь агуудаа бус анзааргагүйдээ үдэш хойш цийсэн үлэг ухааны гашуурлаа л хэлж байна.
Саяхан чиний ярилцлагыг дэлгэцээр харлаа. Ярилцлага нэртэй оюуны мөлжлөг буй болжээ. Энэ бол чиний буруу бишээ. Миний мэт олонд харагдах дуртай нь дэгдэж очоод өөрийгөө уудлуулж “баярлалаа”-тай буцдаг. Түүгээр чинь автобусанд суухгүй, аяга хар цай уухгүй. Манай оюуны үнэлгээний царай энэ. Гутармаараа.

Чи ярилцагч бүсгүйгээ “нэрийг нь хэлэлтгүй, монголд мэдэхгүй хүн байхгүй” гэлээ. Тэрэгний дугуй шиг ээмэгтэй, тэхийн эвэр шиг хумстай тэр бүсгүй үнэхээр дэгжин боловч, “аймаар гоё”, “аягүй сайхан” гээд л дөрвөн мөч савчаад байв. Миний санаанд чөлөөт цагаар “найт клабт” ордог, шоопинг хийдэг аймаар сэксдэх, кайф авах, имиж бүрдүүлэх, салоонд очих, саунд суух мэтээс өөр юм үлдээгүй. Гэхдээ би тэр сайхан бүсгүйг уснаас гаргаж хаясан жараахай шиг болгосон өнөөгийн орчинд бухимдсан шүү.
Эрхэм дүү гадаадын ямар хэл эзэгнэснийг би мэдэхгүй, “но” “занимаалдах” “проблем” гээд байгааг хараад цаг үеийн хохирогч гэж өрөвдлөө. Чи минь баярхаад барамгүй монгол хэлнээсээ юүлэх унаагүй, ясан хэлхээ яндан цагаан морьтой бол яаж газар хорооно доо. “Ой мод сүйтгэгч шавьж нарыг устгах” гэдэг шигээ хэлний дархлаа гэмтээх нян тарааснаас энгүүн чигтээ явсан нь дээр ээ. Ганц гажиг хэлье.

Монгол хэлэнд таалал төгсөх, жанч халах, тэнгэрт халих, амьсгал хураах, бүрлээч болох, нутаг буцах, эндэх, осолдох, эрсдэх мэт өчнөөн олон оноол үг, хэлц байсаар атал онгоц сүйрэх, бөмбөг дэлбэрэх, орон дээр нүд анихыг чи бүгдийг нь нас барах гэж бөөндөх юм. Утга учрын авцалдаа гэж дуулсан байлтай. Улс хувьсгалын ой, улс тунхагласны ой гэхдээ чи найман зуун жилээр хоёр тусдаа явдлыг хутгах юм. Эх орны дайн, эрх чөлөөний арал, салан тусгаарлагч, үймээн дэгдээгч гэхчлэн ам гэмтэхдээ аль улсын иргэн хэний тухай ярьж байгаагаа бодож үзсэн үү. Чиний цэцлэх санаатай “Борооны дараах мөөг”, “Загалмайлсан эцэг” (Чи бүр “эх” гэж хадуурсан) гэдэг бол Монголд хамаагүй модонд навчгүй орчуулга. Үүнтэй дүйцэх цэц, эрдэмтний судар гэлгүй эмээгийн бор авдранд бий.

Чиний бичсэн хараал сонинд харагдана лээ. Намаас гарсан хэн нэгэн рүү урвагч тэрсэгч хэмээн хор цацжээ. Цаана нь эх орноосоо гарчих гээд байхад наана нь намаас гарах зэрэг ч гайгүй хэвтэнэ. Чиний хараалыг уншаад ийм хар эрчим хүч тээгчид гучаад онд эх орныг минь эздийн нь цусаар нэлийдсэн гамшиг санаанд орж зүрх ширхийсэн шүү. Одоо ч тэдний сүг сүүдрүүд хүний нэр хадгалж, байгууллагыг хутгаж явна. Тэдний эгнээнд чи орвол тэнгэрийн хүй таарна.

Цоохор сонинд бичдэг чиний ховын мэдээг хааяа хардаг. Тэр сонинууд чинь ярианы болон бичгийн хэлний хярамцаг. Эзэд нь мөнгөтэй ч мөхөс биз. Түүнээ мэдээд хэл найруулгын хялуу гаргачих, үг үсгийн алдаа өтчилөх ганц хүн гар дороо байлгах нь яав даа. Үүнийг баян хүн балин хийх, бантан хутгахаа өөрөө мэдэг гээд орхих хэцүү.
Миний дүү хэвлэлийн эзний эрхэнд автав гэхэд жинхэнэ сэтгүүлч өнөөдрийн угаадаснаас өөрийгөө худалддаггүй бөгөөд ходоодныхон л ноёноо морь харахад хойт хормойд нь горьдож хэвтдэг асан буй за.

Долдугаар сарын нэгний самууныг чи бичихдээ, Батзандан, Магнай, Жаргалсайхан нарыг зандалчилсан, турхирсан гээд тэдний “голыг самнах”-ыг уриалан уулгамчилжээ. Ард түмнээ гишүүнчилж, ахмад, эмэгтэйчүүд, залуусыг тасдан азаргалан хурааж үндэсний эв нэгдлийг хэн бутаргасан билээ? Шударга бусыг тэвчилгүй бухимдсан олон түмний хилэгнэл сонгуулийн луйвраар тэсэрсэн юм биш үү. Тэдний дунд дарвиж, цадиггүйтсэн хүүхэд, залуус өөр ертөнцөөс ирээгүй. Тэднийг хэн ажилгүй, ёс төргүй, хоолгүй болгов оо? “Шавь” төвтэй сургалт гэдгээр эцэг, эх багшийн чандмалсан холбоог хэн тасалсан юм бэ? Хэн тэднийг гарзын тээш, ганзагын гээш болгосон юм бэ? Энэ бүхнийг эрэгцүүлэхийн оронд амгалан тайвныг алдуулсан хэрэгт тэднийг хоморголон шоронд хатаахыг зөвтгөөд хуулийнхан хамгийн зөв шийдвэр гаргана гэж цовхорчээ. Тэр хуулийнхан дунд намчирхалын халдвар тээгч байхгүй гэж миний дүүд чөтгөр л шивнээгүй бол бурхан хэлээгүй ээ. Үрээ залгих цурхай лугаа үндсээ хадраач олдох вий. Өнөөдөр үр хүүхдээ улс төрийн улайрлаар барьж идвээс өргөөгөө хэнд өвлүүлж, өрхөө хэнээр татуулахаа үл бодох үүлгэрүүдийг чи юунд эс тооцно вэ. Бодлоо богшоож бичээчдээ.

Мэдээж минь, чи алив юмыг өнгөцхөн хяламхийж омтгойтоод байх шиг. Эрхэм гишүүдийг ноолуураас улбаалж, ямаанд хайртай, ямаанууд гээд л янших юм. Цаадуул чинь ямаанд, ямаачинд хайртай улс биш, харин сүү махыг нь сүжрээд үхэрт нигууртай байж мэднэ. Тэд маань сонгуульд согтож ам алдсандаа бантаж албандаа хайртайдаа амиа хоохойлж байгаа юм. Ямар сайндаа л ямаачныг бус ямааг багцалж тусгай тэтгэвэр оноогоод малчдад өгч байгаа юм гэхдээ манийхаа маанагийг гайхан нохойтож байх вэ. Тэгвэл бусад дөрвөн хушуу нь мал биш, адуулагчид нь малчид биш юм уу. Тэдний ноос, түүхий эдийн үнэ тэнгэрт хадаад лусын хаан шиг байгаа юм уу? Уг нь чи үүнээс нь гогцоолоод чивчилсэн бол хоолой нь зангирч, ядахдаа дэгслэхэд ч үнэмшилийн авцалдаатайг агшин зуур анзаарах байсан болов уу.

Төрийн түшээгээсээ эхлээд ерийн шүлэгч дуучин, ганзагын хуушуурчин хүртэл ард түмнээ гялайлгах гэж байгаа мэт хөөрцөглөх юм. Албандаа тогтоох амь зуулгын хэдэн бор төгрөг тонших гэж яваагаа хэлтэл нь үгэнд ойртуулахын оронд өнөө гайхал ярилцлагаараа чи дэврээгээд байх юм. Ард түмэн гэдэг ариун цэврийн цаас биш. Амны хамжааргатай байхад нь сэтгүүлчид туслахгүй бол булхайн бузраа нууж “ард түмний сонголтыг хэн ч өөрчлөх ёсгүй” гэж бахираачийг чи даган баяссантайгаа адил хамт ойчно. Сэтгүүлч босоо үлдэх ёстой.

Эх оронч сэтгүүлчийн дээд заяагаа намчирхлын намагт шавхайлагчдаас чи хол байгаарай. Тэд чинь духан дээрээ “чөлөөт” гэж биччихээд улс төрийн аль нэгэн хүчний төмөр уяанд хүзүү холгон боргож байдаг нь бүхний нүдэнд ил болжээ. Чи нэгэнтээ тоймч хийхчээ болж халимагтай, халзан хоёр хүнийг харуулаад намаар нь ялгаж нэгийг нь зүхэж байсныг харсны хувьд би үүнийг хэлж байна. Өөрийгөө уран бүтээлч хэмээн өхөөрдөж байхыг чинь олонтаа сонссон. Үнэн бол уран бүтээлчийн ноён нуруу мөн. Үүнийг илэрхийлэх зэвсэг чинь монгол хэл гэдгийг бүү март. Өдгөө монгол гэдэг сайхан алдар минь “мон” гэсэн дайвар болж төрийн хасвуу тамга дээр “агентлаг” гэж бичихээс сийхгүй болоод үндэсний бичиг, бичгийн хэлний их сан уран зохиолыг өсвөр үеийнхэнд амсуурга төдийлж үр хүүхдийг минь өөрийн болон өрөөлийн хэлтгий хэлтэн болгож байна. Өдгөө аливаа хэлийг багачуудад чамбай сургахгүй үймээн дунд оронцоглож буй нь тэдний маргаашийг будангуйлнам бус уу.

Мэдээжээ! Эл бүхнийг чамд улиглахдаа хар санасан нь бус хань татсан хэрэг.
Монгол хэл бол тусгаар тогтнол. Эх орондоо хайртай бүхэнтэй галын шугам дээр нэгдэе. Чи бид хоёрт буу байхгүй. Үндэсний дайсан бус гэхэд нөхөр гэж хараахан хэлэмгүй хэцүү нэртүүдтэй үзгээрээ хатгалдая.
Эрхэм дүүдээ энэ удаад самбай барилаа. Санаанд хүрсэн хойно чинь хадагтай золгоё оо.